PARAGRAF 22 - Joseph Heller [recenzja]

Tytuł oryginału: Catch-22

Wydawnictwo: Albatros

Tłumaczenie: Lech Jęczmyk

Liczba stron: 477

Gatunek: Czarna komedia, satyra

Moja ocena: 4/6

"Totalne wariactwo"

Pilot Yossarian, obawiając się o swoje życie, które może utracić przez wrogie Niemcy lub własnych dowódców, nie zamierza brać dalszego udziału w walce. Symuluje chorobę psychiczną, żeby trafić do szpitala, zamiast wrócić na front. Szybko jednak spostrzega, że udając wariata otoczony jest też samymi wariatami, zarówno wśród równym jemu stopniem kolegów, jak i wyższych oficerów i jego przełożonych. Choroba psychiczna stanowi wystarczający powód, aby zostać odesłanym do domu, bo w armii amerykańskiej nie ma miejsca dla wariatów. Ale istnieje pewien przepis, żeby to obejść - nazywa się paragraf 22.

Paragraf 22 to jedna z najważniejszych książek literatury amerykańskiej XX wieku. Satyra powstała, żeby ukazać bezsens wojny i armii jako instytucji, oraz drwić z biurokracji i różnych absurdów, które nękają amerykańskie społeczeństwo. To bardzo popularna książka, która została uznana za literackie arcydzieło, ale dzieli krytyków na zagorzałych zwolenników i przeciwników. Doczekała się adaptacji filmowej w 1970, a aktualnie realizowany jest serial na podstawie tej książki w reżyserii George'a Clooneya, który zachęcił mnie do szybszego sięgnięcia po nią, bo zamierzałem ją przeczytać dużo wcześniej. Okazja nadarzyła się znakomita, bo wydawnictwo Albatros postanowiło wznowić powieść na krótko po ukazaniu się serialu. Byłem przekonany, że książka określana mianem arcydzieła, która bardzo ciekawie się zapowiada, sądząc po fabule, oczaruje mnie w pełni, ale niestety się pomyliłem...

Powieść Hellera jest książką absurdalną i zwariowaną. Napisana w narracji trzecioosobowej, opisuje wydarzenia z punktu widzenia różnych postaci, ale nie są one utrzymane w porządku, mimo że fabuła ogólnie posuwa się do przodu. Akcja dzieje się podczas II wojny światowej, a amerykańska jednostka wojskowa, która ukazuje jej kulisy, stacjonuje we Włoszech. Niewątpliwie najlepsze w tej książce są postaci i wszelkie działania, których się dopuszczają. Bohaterowie wyróżniają się wyraźnie i są nietuzinkowi. Nie tylko główna postać inteligentnego Yossariana, który udając wariata stara się podporządkować wszystko wokół siebie i sprawić cokolwiek, żeby doprowadzić do odesłania go do domu. Występuje tu na przykład taki Milo Minderbinder, który celowo atakuje własne pozycje dla osobistych zysków; porucznik Scheisskopf zabójczo zakochany w defiladach, po wykonaniu których może wybaczyć wiele przewinień, czy major Major Major, który przyjmuje swoich podwładnych tylko wtedy, gdy go nie ma.  

Bohaterowie oprócz brania udziału w typowych działaniach wojennych, zajmują też innymi rzeczami na boku. Jeden wykorzystuje fakt, że jest zaopatrzeniowcem żywnościowym, żeby się wzbogacić, wobec czego handluje na dużą skalę z wieloma państwami znajdującymi się w okolicy Włoch. Inni interesują się kobietami czy sprawami religijnymi. Na ogół jednak wszyscy starają się odrzucić od siebie strach śmierci i kombinują na wszelkie sposoby, żeby tylko wrócić do domu. Jedni udając wariatów, drudzy chcąc wyrobić określoną liczbę lotów, które muszą wykonać dla armii. Wszyscy oni są jednak skazani na porażkę, bo wariatów jest pełno i nie odsyła się ich do domu w oparciu o przepis paradoks, czyli nieistniejący tak naprawdę paragraf 22, a liczba lotów ciągle jest zwiększana, żeby nie można było jej wykonać. Pełno więc tutaj szaleństw, konfliktów, symulantów, frustratów, skłóconych ze sobą zwykłych żołnierzy i wyższych oficerów, a potem także i śmierci.

Książka napisana w specyficzny, wyjątkowy i inteligentny sposób, ale byłem przekonany, że będę czytał ją szybko i przyjemnie. Nie jest to lektura tak lekka, jak mogłoby się wydawać, bo czasami od dialogów, myśli i działań bohaterów może się zakręcić w głowie. Czytając tę książkę czułem się momentami podobnie jak osoby cierpiące na klaustrofobię w momencie kiedy się je wprowadzi do ciasnego pomieszczenia. Osobiście lubię czarną komedię i satyrę, ale w innym wykonaniu, np. Johna Irvinga lub Philipa Rotha. Ich książki nie tylko są zwariowane i wyjątkowe, mają głębię i niosą jakieś przesłanie, ale też są świetnie napisane, bo czyta się je lekko i przyjemnie. A „Paragraf 22” nie. Ma głębie i przesłanie, ale jest dla mnie napisana zbyt komicznie i przekracza pewną granicę, która powoduje że momentami jest już przekomicznie i irytująco. Absurd wypiera kolejny absurd, wariactwo kolejne wariactwo. I chociaż jest w tym jakaś spójność i mądrość to dla mnie to tylko taki zlepek wszystkiego i niczego, ironizujący i kpiący ze wszystkiego, ale tak szalenie mnie to czytanie wnerwiało, że już dawno czegoś takiego nie doświadczyłem. Czytało się okropnie, męczyło strasznie. Może i literatura z najwyższej półki, ale nie dla mnie. Moja najwyższa półka to Irving, Roth, Palahniuk, McCarthy, Steinbeck i jeszcze kilku innych, których literatura mnie porusza dogłębnie, emocjonalnie i duchowo, rozwija pod wieloma względami i czerpię z niej największą satysfakcję. Heller nie pasuje mi tam zupełnie. Dla mnie to książka co najwyżej dobra, za tę wyjątkowość, postaci i ich działania, bo to bardzo się wyróżnia, ale to niestety wszystko. 

Ogólnie rzecz biorąc nie żałuję sięgnięcia po Paradoks 22, mimo że oczekiwania miałem inne i trochę mnie te czytanie wymęczyło. To w istocie wyjątkowa i specyficzna książka. Warto było poznać Yossariana i przekonać się do czego zdolny jest posunąć się człowiek, żeby tylko osiągnąć upragniony cel, czyli w tym przypadku powrócić do domu. Książka Hellera z pewnością przypadnie do gustu wielu czytelnikom lubującym się w czarnej komedii i satyrze, zwłaszcza jeśli dotyczą one ukazania bezsensu wojny i szyderstw z biurokracji. 

Za egzemplarz recenzencki serdecznie dziękuję wydawnictwu Albatros